Ќе укажеме на два големи митови:
Прво – финансиската криза во САД се опоравува, а за актуелната економска криза е одговорна само Европа.
Второ -Финансиската криза избувна во САД, поради несоодветна финансиска регулатива.
Трето – Соочени сме со сериозна должничка криза, која е последица поради неразумните задолжувања на поедини земји.
Четврто – во кризата упаѓаат земји, кои неодговорно ја зголемиле јавната потрошувачка и имале големи буџетски дефицити.
Петто – Растот на нееднаквоста е последица на кризата.
Шесто -Кризата не може да се предвиди.
Седмо – Од глобалната економска криза дојсе до колапс на македонската економија.
Креирано е верувањето дека финансиската криза во САД е санирана, односно дека заминува во историјата, а светот сега е соочен со европската должничка криза, која се заканува да се прелее повторно низ остатокот од светот. Неодамна, американскиот претседател Барак Обама, ги повика водачите на еврозоната, итно да ја спречат должничката криза која се шири кон остатокот од светот.
Тој исто така за слабиот раст во економијата на САД, неколкупати ја обвини Европската криза. Се инсистира на потребата да се реагира брзо и да се спречи Европската криза да се шири кон остатокот од светот, а ние да заборавиме дека кризата била креирана од страна на САД и од неа се шири понатаму, па и во Европа.
Главната причина за кризата намерно се премолчува, а доларот се злоупотребува како резервна валута во светот. САД ја користеше својата економска, политичка и воена моќ, да наметне масовната употреба на долари низ целиот свет, уште по 1971 година, кога еднострано ја откажа конвертибилноста на доларот за злато.
Се чинеше дека САД конечно беше во можност да ја пронајде волшебната формула која не им успеаше со векови на голем број на алхемичари – да создаде богатство од ништо.
Хартијата го замени златото и најголемата светска сила си обезбеди уникатна привилегија (која ја немаат другите држави), да може да дојде до огромни вистински материјални добра од целиот свет (неогранично и од никого контролирано), со едноставно “печатење” на доларите – зелената хартија.
Како што апетитот повторно се враќа по секое јадење, САД не можеше да одолее на искушението од тоа да паразитираат и создаваат огромни богатства од ништо.
Со цел оваа корист да може повеќе да се користи, САД презема активни мерки, како би се ширела употребата на американскиот долар низ повеќе зони, а во последниве децении, тоа се прави преку свесна дерегулација на финансиските пазари, со што се овозможува создавање на средствата за тргување (првенствено т.н. финансиски деривати) .
Сепак, научни и публицистички текстови, како по правило, тврдат дека дерегулацијата на финансиските пазари, главната причина за кризата, е исправна и дека законодавците и регулаторите работат со добра волја. Но, истите не се во можност да предвидат што ќе резултира дерегулацијата, односно не можат да ги решат проблемите, а сметаат дека само е потребно подобро регулирање на финансиските пазари.
Во процесот на дерегулација на финансиските пазари, особено големи негативни последици доаѓаат од донесувањето на законот CRA (Community Reinvestment Act) и укинување на GSA законот (Glass-Steagall Act).
Според CRA законот треба да се обезбеди сеопфатно осигурување на кредитните потреби на граѓаните, а истиот бил склон на голем број на промени и дополнувања (1989,1992,1994), со кои банките биле охрабрени да ги одобруваат т.н. хипотекарни заеми, на граѓани со ниски приходи и клиенти со лош кредитен рејтинг , иако со голема веројатност можело да се претпостави дека овие заеми нема да бидат вратени.
Тие се популарно наречен нинџа (NINJA – No Income, No Job, No Assets) заеми, што укажува дека биле одобрени на лица и семејства без приходи, невработени и без недвижности.
Во 1995 година. донесена е можеби најважната измена во законот, кој им овозможува на т.н. осигурување на станбен кредит и продажба на вредноста создадена на таа основа.
Преку сложен процес на осигурување, биле вклучени голем број на учесници – банки, хипотекарни корпорации, големи финансиски конгломерачи, рејтинг агенции, осигурителни компании, консултантски и ревизорски фирми, маркетинг агенции и рекламни агенции, итн. Проблематичниот хипотекарен заем се конвертирал, или се” препакувал и оплеменувал “во вредност (кој од рејтинг агенцијата, по правило, го добивал најдобриот рејтинг – ААА – како исклучително висок, квалитетен и неопасен).
Така, финансиската алхемија, претставува добар „дил“, ненаплатливите побарувања за станбени кредити се претварале во првокласни вредности (финансиски деривати), кои потоа се продаваат низ целиот свет. Сите учесници во овој синџир одиграа улога, во свесна измама и тоа го сработија со голем ентузијазам.
Финансиски деривати стануваат важен предмет на шпекулации и нивната вредност во времето на кризата (2008), повеќе од десет пати ја надмина вредноста на глобалниот БДП, иако само до пред три децении, вредноста на финансиски деривати била незначителна.
Овие промени доведоа до значително зголемување на потребата за “печатење” нови долари, и неверојатно брз раст на финансиските пазари.
Финансиската шпекулација може да создаде профит, но со тоа не се создава нова вредност и истата претставува извлекување на вредност создадена во реалниот сектор. Така денеска имаме две паралелни економии, една – создавање на вистински производи и услуги, а втората – виртуелна економија која “создава” пари и берзански шпекулации, кои стануваат доминантни во однос на реалната економија.
Виртуелна економија не може да постои без реалниот сектор, затоа што таа живее од него, односно на него паразитира.
До 1999 година на сила беше законот GSA (Glass-Steagall Act) од 1933 година, кога беа одделени комерцијалните и инвестициските банки (комерцијални банки не можеа да се занимаваат со берзански шпекулации) и беа поставени строги казни во борбата против корупцијата, шпекулациите и нелегалната употреба на инсајдерски информации за финансиските пазари.
Законот за финансиска модернизација во 1999 година е заменет со GSA законот и на тој начин е избришана разликата помеѓу класичното и инвестициското банкарство, односно овозможено е повторно обединување на комерцијалните и инвестициските банки.
Кога дошло до опасна концентрација во банкарскиот систем, пазарниот удел на петте најголеми банки со 8% проценти, во доцните 90-тите години се зголеми на 30% во сегашно време, а во нив доминирл начинот на размислување и практика на инвестициското банкарство, односно пазарниот вид на шпекулација.
Банките станаа премногу големи за владата да им дозволи да пропаднат, а во исто време и политички силни, што нивната активност не можел да ја спречи кој било.
Знаејќи дека се премногу големи за да државата да дозволи да пропаднат, банките свесно влегуваа во ризични потфати, и кога тие остваруваа големи профити, на менаџерите им биле доделували огромни бонуси, а кога избивна глобалната финансиска криза ( на која во голема мера, истите тие и кумуваа) властите на САД, за спасување на банките потрошија илјадници милијарди долари.
Па така ризикот е направен да се носи на заеднички плеќи, – кога носи профит тој се приватизира од страна на менаџерите и акционерите, а кога настануваат загубите, истите се социјализираат односно се префрлаат на државата, поточно на сите даночни обврзници.
Не само што немаше никаква одговорност од менаџерите на банките, туку добиените средства од државата ги употребувале за нови големи бонус исплати, сега под ново образложение и име – бонус за лојалност односно останување на менаџерските функции.
Иницијативата да со закон се ограничат бонусите на банките кои добивале помош од државата за спасување, бил повикан од еден од “Нирнберг законите,” односно пресметката со банкарите во САД да се одвива “на побрз и поинтензивен начин, отколку што тоа било случај со интелектуалците од времето на Мао “.
Банките станаа толку големи и политички моќни да не може да се спречи ограничувањето во нивната работа, па сите обиди за ефикасна регулатива во САД, не покажувале сериозни резултати и се сведени на козметички измени, со цел да се сочува статус кво ситуацијата.
Покрај тоа, регулаторните тела се секогаш се во неповолна ситуација настојувајќи да ги следат повеќето сложени и ризични работења на банките (и други финансиски учесниците на пазарот), со усвојувањето на голем број на комплицирани правила. Така, законот GSA од 1933 година имал само 37 страници и ја има обезбедено финансиска стабилност до крајот на векот, а само новиот закон за реформирање на Вол Стрит, за заштита на потрошувачите, има 8500 и повеќе од 20 илјади страници на пропатни документи, кои низ детали се регулираат одредени правила.
Со цел да се изнајдат соодветни одговори на предизвиците со кои се соочува светот во почетокот на XXI век, кои се однесуваат на тековната глобална економска криза, неопходно е да се разбере суштината и главните причини кои водат до неа, со цел да се преземат соодветни мерки за нејзино отстранување.
Во спротивно, се почесто ќе слушаме за нови бранови на форми и облици на кризата и истата ќе трае уште долго време и ќе има сè повеќе и повеќе катастрофални последици.
