Скопје – 26 јули 1963i година – топло јулското утро меѓу 35 и 40 степени – 5 часот и 17 минути, тресење и татнеж.
,, Бев дежурен, патролирав, минував покрај местото што е денес соборен храм, слушнав неподносливно бучење. Веќе неколку секунди подоцна, тлото под моите нозе почна незапирливо да се тресе, бучавата и тресењето не престануваше, а интензитетот се зголемуваше. По едно дваесетина секунди почна да се слуша крцкање од околните куќи и викање,, го опишува моментот скопјанец кој го преживеал земјотресот.
За само дваесет секунди градот се претвори во урнатини. 9 степени по меркалиевата скала (6,1 според рихтер) градот се тресел цел час потоа – околу 100 афтершокови. Земјотресот бил почувствуван на околу 200 километри далечина
,, Тоа утро се сеќавам на загриженте лица на постарите кои слушајки вести на радио – Се кажуваше кои згради се паднати. се набројоуваа и имиња на веќе идентификувани лешеви. Телефоните не работеа иако во тоа време беа реткост,,
,, Се спиеше на отворено – сеуште немаше доволен број на шатори. Спиевме на едниот дел од Партизанска – кој беше зарамнета ливада, земјата нон стоп се тресеше и бучеше – а очајните луѓе лелекаа по забубените блиски – и онака голи по пижами – никој не се осудуваше да се качи низ рушевините и да фрли низ прозор нешто од облеката која беше потребна. Утрото веќе похрабрите тоа и го правееа – летеа облеки – јоргани душеци јастуци,, вели скопјанец кој го преживеал земјотресот.
Според конечната листа, 1.070 граѓани загинале во земјотресот. Меѓу загинатите имало и 16 странци. Над 3.300 повредени, од кои повеќето останале со трајни последици и со висок степен на инвалидитет. Речиси 80 отсто од градот бил разурнат, а 200.000 луѓе останале без покрив. Од потресот биле урнати 15.800 станови, а оштетени 28.000Биле разурнати и многу индустриски капацитети.
Првата помош за граѓаните на Скопједошла од војската и граѓаните на тогашните југословенски републики и неколку дена по земјотресот започнала да пристигнува и помош и спасувачки екипи од целиот свет. Во Скопје, за првпат во времето на Студената војна се сретнале американски и руски воени сили кои заеднички им помагале на скопјаните.
Непосредно по земјотресот, претседателот на СФРЈ Тито дошол во Скопје, изјавил:
| “ | Скопје доживеа невидена катастрофа, но Скопје повторно ќе го изградиме. Тоа ќе стане гордост и симбол на братството и единството, на југословенската и светската солидарност. |
Режисерот на документарниот филм за Скопје – Булаиќ требало да ја раскаже трагедијата за да чуе светот. Требало да седи 5 дена но остнАл 5 месеци.
Снимавме секој ден и тоа со три камери, а потрошивме 40.000 метри филмска лента.
Времето го минував по шаторите низ градот, а спиев во една едвај зачувана куќа на Водно. Не мрднав од Скопје – ниту сакав, ниту пак смеев да заминам од Скопје.,,
Откако приказната за Скопје го обиколи светот на 14 октомври, Обединетите нации едногласно усвоиле Резолуција за давање помош на југословенската влада за реконструкцијата на главниот град на Македонија.
Светската солидарност почнала да го обновува градот. Точно 87 нации во светот испратиле некаква помош во Скопје, поради што градот го носи и епитетот „град на солидарноста“.
По земјотресот градот почнал да се гради по урнек по проектите на Кензо Танге и Адолф Циборовски. Старата железничка станица денес е Музеј на Скопје и е симбол на големиот земјотрес. Часовникот на станицата е засекогаш сопрен на фаталните 5 часот и 17 минути изутрина.
,, Како проект-менаџер со ова тело раководел г. Адолф Циборовски од Полска. Во 1965 година свикан е интернационален конкурс на поканети автори. Учествуваат: Бакема и Ван ден Брук (Холандија), Александар Ѓорѓевиќ (Белград), Македонијапроект (Македонија), Луиџи Пичинато (Италија), М. Ротивал (САД), Е. Равникар (Словенија), Мишевиќ – Венцлер (Р.Хрватска) и К. Танге (Јапонија). На 25 февруари 1966 година Танге склучува договор со Обединетите нации (број на договор: ЦОН 26/66) за консултант при изработка на Деталниот урбанистички план за централно-то градско подрачје на Скопје.
Што остана под урнатините засекогаш
Покрај загинувањето на голем број луѓе, во центар на вниманието беа и материјалните штети. Ужасна била и состојбата на музеите и спомениците на културата.
Зградата на Музејот е до темел разрушена, поголемиот дел од материјалот е уништен или тешко оштетен, како што се збирката од керамика, икони и фонд од копии на фрески.
Турбе Јигит паше била гробница од XIV век, каде бил погребан командантот на турската војска која го заземала Скопје во 1392 година. За време на земјотресот до темел урнато.
Турбе Алти Ајак била гробница на командантот на турската коњаница Јаши од ова Турбе по земјотресот останале само два столба и основа.
Турбе Гази Баба била гробница на познатиот турски поет Ашик Челебије кој починал во Скопје во 1571 година. И ова Турбе било потполно уништено.
Турбе Крал К’зи бил по едно толкување била гробница на ќерката на последниот босански крал, која како заробеник живеела кај Гази Иса бег, и оваа гробница разрушена е до темел.
Во тешко оштетените споменици на културата спаѓаат: Куршмли ан – Од земјотресот потполно се урнати делови на централниот влез, југоисточниот дел, цел агол, како и поголем дел на сводот на кат на западната страна, додека скоро сите ѕидови, сводови и столбови биле напукнати и оштетена.
Казанџилар џамија потполнувала дел од комлексот Куршумли ан. Објектот бил потполно урнат и останале само мали делови од северниот ѕид и долниот дел од минарето.
Феудалната кула била единствен споменик од турскиот период кој бил сочуван на десната страна од реката Вардар, од земјотресот западнот и јужниот ѕид биле срушени.
Безистен претставува правоаголна градба поделена на четири дела во која се влегувало низ четири влеза. Внатрешноста служела за работа на занаетчиите или на трговците. Оштетувањата на овој објект биле големи особено на внатрешноста која била потполно уништена.
голем дел од Старата скопска чаршија бил урнат.
И веќе познатите Официрскиот дом, театарот, железничката станица…
Во помалку оштетени споменици на културата на Скопје спаѓа и Камениот Мост, бил оштетен највисокиот дел од мостот – плочата со натписот која паднал во реката, додека на некои столбови се гледаат пукнатини помеѓу камените блокови.
Црквата “Свети Спас” Самиот иконостас не бил оштетен, но зградата на црквата била значително оштетена. Покривот, источните и западните ѕидови биле така оштетени што им се заканувала опасност од уривање, а со тоа и можност на оштетување на сите уметнички предмети во црквата.
УНЕСКО помогна финансиски, но и ги зема археолошките и етнолошки експонати , ги конзервираше и реставрираше.
И светот на уметниците беше дарежлив кон Скопје. Свои дела донирале италијанскиот сликар Џузепе Сантомазо, германскиот графичар Хап Грисхабер, хрватскиот колекционер Герхард Ледиќ. Петар Лубарда, ги подари сите свои дела од неговата самостојна изложба поставена во неколку југсловенски градови есента 1963 година.
во Франција е формиран Комитет за помош на Скопје, кој го раководи познатиот писател и историчар Жан Касу и во кој членуваат сликарот Жак Дусе, секретарката на познатиот париски Мајски салон, г-ѓа Жаклин Салц и уметникот и теоретичар Ивон Тајандие; во Комитетот во Англија учествуваат сликарите Денис Боуен, Кенет Коуц-Смит, Питер Б’рд и скулпторот Џеси Воткинс.
